Język służy nie tylko porozumiewaniu się, ale również reprezentowaniu rzeczywistości w umyśle ludzkim. Co za tym idzie, zaburzenia sprawności językowej wpływają na zaburzenia możliwości poznawczych i odwrotnie- niepełnosprawność intelektualna obniża kompetencje komunikacyjne człowieka. Dzieci o prawidłowym rozwoju uczą się języka poprzez uczestniczenie w dialogu z dorosłymi i innymi dziećmi, proces ten zazwyczaj przebiega naturalnie bez konieczności specjalistycznej interwencji.

W każdym społeczeństwie funkcjonują również osoby, które nie mogą mówić i korzystać z pisma z różnych powodów. Wśród najczęstszych przyczyn zaburzeń rozumienia i ekspresji językowej, wymienia się trzy grupy:

1. Pojawiające się we wczesnym dzieciństwie (autyzm, niepełnosprawność intelektualna) zaburzenia te wymagające specjalistycznych działań ukierunkowanych na rozwój mowy.
2. Nabyte (uraz mechaniczny głowy, uszkodzenie rdzenia kręgowego), ale dające szanse na zachowanie kompetencji językowej i komunikacyjnej.
3. Postępujące (demencja starcza, dystrofia mięśniowa), których celem interwencji jest zachowanie, jak największej kompetencji komunikacyjnej.

Każda z tych grup posiada co najmniej 3 wspólne problemy: utrudnienia w komunikacji interpersonalnej, utrudnienia w zdobywaniu i przetwarzaniu informacji, potrzeba wsparcia ze strony innych osób w codziennych czynnościach.

Praca z dziećmi mającymi trudności w mówieniu wymaga świadomości, że nie tylko słowa są nośnikiem informacji w procesie komunikowania się. Poszukiwanie alternatywnych kanałów porozumiewania się daje im możliwość uczestnictwa w życiu rodzinnym, rówieśniczym, a także rozwija poczucie niezależności i sprawczości.

         Gdy rozpoczynamy pracę z niemówiącym dzieckiem z niepełnosprawnością, często zadajemy sobie pytanie, od czego zacząć udzielanie pomocy, jak stymulować jego rozwój językowy. Podczas diagnozy możliwości komunikacyjnych dziecka niemówiącego ważna jest właściwa interpretacja jego zachowań. Badamy wówczas dziecko w roli odbiorcy komunikatu, sprawdzając rozumienie mowy, sytuacji oraz znaczenie sposobu mówienia- czyli dobór i liczbę słów. Kolejnym aspektem diagnozy jest zachowanie dziecka w roli nadawcy, analizujemy między innymi: werbalne i niewerbalne sposoby przekazywania komunikatu, używane symbole oraz słownik czynny. Istotne jest również zdobycie wiadomości o umiejętności uczestniczenia dziecka w dialogu. Przyglądamy się temu, czy dziecko posiada umiejętność naśladowania, czy potrafi podtrzymywać temat oraz czy posiada umiejętność obserwacji. Rozpoznanie możliwości komunikacyjnych dziecka powinno dać odpowiedź na następujące pytania:

• w jaki sposób dziecko komunikuje swoje potrzeby?
• w jaki sposób wyraża emocje?
• w jaki sposób przekazuje informacje?
• w jaki sposób zadaje pytania?
• a w jaki sposób odmawia, sprzeciwia się?
• w jaki sposób poznaje świat, co o nim wie i jak wykorzystuje tę wiedzę?
• w jaki sposób rysuje, korzysta z komputera?
• w jaki sposób bawi się samodzielnie?
• w jaki sposób dokonuje wybory?
• w jaki sposób wskazuje przedmioty, symbole?
• w jaki sposób osoby dorosłe powinny się zwracać do dziecka by komunikat był dla niego zrozumiały?

Ustalenie zakresu słownictwa i umiejętności komunikacyjnych opanowanych przez dziecko niemówiące, a jakie znajdują się w sferze jego najbliższego rozwoju, jest podstawą wszelkich działań edukacyjnych. Takie postępowanie bez wątpienia wymaga wiele czasu oraz odpowiedniego przygotowania zadań, tak by były one dla dziecka zabawą a nie egzaminem. Dlatego osoby rozpoznające możliwości dziecka zobligowane są do odpowiedzi na pytanie „co potrafi i co może dziecko”, a nie „czego robić nie może”.

Podczas pracy z dzieckiem z zaburzeniami komunikacji językowej potrzebne są:

-właściwie i rzetelnie postawiona diagnoza oraz decyzja specjalistów o zastosowaniu alternatywnych lub wspomagających metod komunikacji.  Bardzo dobrze, gdy to pojawi się już na poziomie wczesnego wspomagania lub co najmniej podczas edukacji przedszkolnej. 

-indywidualny system komunikacji językowej, który jest oparty na znakach językowych,

-pomoc w nauce rozumienia i ekspresji zarówno na poziomie przed językowym jak i językowym,

-opieka terapeuty, która to opieka będzie opieką stałą podczas niej będzie budowany indywidualny system komunikacji,

-czas, kiedy uczeń będzie uczył się alternatywnej lub wspomagającej formy komunikacji, która będzie mu służyła zarówno w klasie, jak również podczas zajęć indywidualnych,

-odpowiednio poinformowani nauczyciele, którzy będą używać alternatywnego języka, a także będą go respektować i rozwijać system komunikowania się ucznia,

-materiały dydaktyczne wykorzystujące język alternatywny,

-proces dydaktyczny, który będzie uwzględniał i wykorzystywał specyficzny sposób komunikowania się ucznia,

-urządzenia techniczne (komunikatory) oraz komputer wyposażony w specjalistyczne peryferia,

-oprogramowanie, które będzie pozwalało operować językiem alternatywnym zintegrowane z syntezatorem mowy,

-odpowiednie dostosowania do sprawdzianów i egzaminów a także specjalne wytyczne dotyczące nauki języków obcych.

Ogólne wskazówki do pracy z dziećmi z zaburzeniami komunikacji językowej o których powinni pamiętać zarówno Rodzice jak i nauczyciele:

• Mów z twarzą zwróconą do dzieci, do klasy i utrzymuj kontakt wzrokowy, żeby skupić uwagę rozmówcy, uczniów.
• Złożone instrukcje formułuj w postaci prostych i zrozumiałych części.
• Minimalizuj wszelkie zakłócenia podczas rozmowy, lekcji (szmer, rozproszenie, znudzenie, zmęczenie).
• Zachęcaj dziecko, uczniów do nauki własnej z wykorzystaniem technik audiowizualnych.
• W czasie wypowiadania się dziecka, ucznia nie przerywaj mu, nie dopowiadaj, nie poprawiaj.
• Ważne informacje formułuj jasno i zwięźle.

Bibliografia:

1.K. Bobińska, T. Pietras, P. Gałecki (2012), Niepełnosprawność intelektualna- etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, Wydawnictwo Continuo, Wrocław

2. Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi?

Przewodnik wydany przez MEN, Warszawa 2010

Opracowanie

Nauczyciele współorganizujący proces kształcenia w SP w Nowej Iwicznej

Joanna Łępa i Ewelina Kijak