Uszkodzenie słuchu, w różnym stopniu i rodzaju, dotyczy aż 40% populacji. W ostatnim czasie nastąpił gwałtowny wzrost liczby osób borykających się z problemami ze słuchem.  Nic dziwnego, że wadami słuchu zajmuje się wiele dziedzin nauki: od medycyny przez psychologię, pedagogikę, aż do polityki społecznej. Specjaliści w tych dyscyplinach stosują różne definicje i terminy odnośnie osób z wadą słuchu, posługują się różnorodnymi klasyfikacjami uszkodzeń słuchu, badają przyczyny występowania wad słuchu. Artykuł ten ma na celu przybliżenie czytelnikowi podstawowych informacji na temat osób z wadą słuchu.

Ustalenia terminologiczne

W literaturze fachowej spotykamy następujące pojęcia: osoba z uszkodzonym słuchem, głucha, niesłysząca, niedosłysząca, czy słabosłysząca.

Powstało wiele definicji osoby z wadą słuchu. Autorem najstarszej jest B. Hoffman,[1]· według którego przez osobę z uszkodzonym słuchem rozumiemy taką, która wskutek trudności w samodzielnym przyswojeniu języka i mowy, wynikających z uszkodzenia analizatora słuchowego, wymaga specjalnej pomocy w nauczaniu, wychowaniu i przysposobieniu do życia społecznego. Natomiast M. Grzegorzewska[2] osobą głuchą nazywa człowieka, który jest pozbawiony całkowicie lub w dużej mierze słuchu, a więc i treści słuchowych płynących ze świata, i który wskutek tego znajduje się gorszych warunkach niż człowiek słyszący w pracy procesów poznawczych i przygotowaniu się do życia społecznego. Rozumienie mowy ludzkiej tą drogą staje się dla niego niemożliwe, a w pracy i wszelkich potrzebach życia słuch nie ma dla niego żadnego lub wystarczającego znaczenia.

Dla nauczyciela najistotniejsza jest funkcjonalna (stosowana obecnie w surdopedagogice) klasyfikacja osób z wadą słuchu, opisująca ich możliwości i potrzeby. Według  U. Eckert[3] wyróżniamy dwie grupy dzieci z uszkodzonymi słuchem:

• dzieci niesłyszące (dawniej głuche) – to dzieci z uszkodzonym słuchem w stopniu uniemożliwiającym w sposób naturalny odbieranie mowy za pomocą słuchu; cechą charakterystyczną dziecka głuchego jest niemożność opanowania mowy ustnej drogą naturalną, tj. przez naśladownictwo;
• dzieci słabosłyszące (niedosłyszące) – to dzieci z uszkodzonym słuchem w stopniu ograniczającym odbiór mowy drogą słuchową; dziecko słabosłyszące może opanować mowę dźwiękową w sposób naturalny, za pośrednictwem słuchu.

Głuchota w języku potocznym

Dla człowieka słyszącego głuchota na ogół jest postrzegana, jako nieszczęście, cierpienie, choroba. Zatem osoby z wadą słuchu trzeba leczyć, przywrócić im możliwość słyszenia, tak by stali się tacy sami, jak reszta społeczeństwa. O osobach z wadą słuchu mówi się: głuchy, niesłyszący, głuchoniemy. Ostatni z terminów jest w zasadzie określeniem niewłaściwym. Przede wszystkim sama niemota jest następstwem głuchoty. Wiadomo to już od XVI w., dzięki ustaleniom, włoskiego lekarza i filozofa, Cardano. Jednak to określenie nadal funkcjonuje w języku potocznym, mimo, że w obecnych czasach dysponujemy wczesną diagnostyką, która umożliwia podjęcie działań rewalidacyjnych właściwie od momentu wykrycia wady (zatem często już do urodzenia). Ponadto nowoczesne protezy słuchu umożliwiają przyswajanie mowy drogą naturalną, czyli przez naśladownictwo mowy osób słyszących. Dzięki temu osoby nawet z głębokim ubytkiem słuchu nie muszą pozostać nieme.

Głuchota kulturowa – tożsamość środowiskowa i kulturowa niesłyszących[4]

Osoby z wadą słuchu mówią o sobie: jestem głuchy lub niesłyszący. Zdaniem O. Perier’a[5] osoby te same pragną, by były uznawane i traktowane, jako głusi. Oczekują, że rodzice i profesjonaliści będą posługiwać się tym terminem w odniesieniu do dzieci, podkreślając w ten sposób swą wolę akceptowania ich takimi, jacy są, bez negacji kalectwa z uznaniem cech wyróżniających ich od innych. Taka postawa charakterystyczna jest dla głuchoty kulturowej. Dotyczy ona najczęściej niesłyszących dzieci wychowujących się w niesłyszących rodzinach. Głęboki ubytek słuchu powstały w okresie prenatalnym lub wczesnym dzieciństwie oraz otoczenie osób niesłyszących, a także separacja od osób słyszących, spowodowały, że macierzystym językiem dla tych dzieci stał się język migowy. Natomiast język ojczysty kształtował się jako drugi język. Tak wykształciło się silne poczucie tożsamości środowiskowej, właściwe tylko dla osób z wadą słuchu. Określenie – społeczność głuchych (Deaf Community) – jest powszechnie znane i używane na całym świecie. Zdaniem wielu osób z wadą słuchu, ludzie słyszący nigdy nie będą w stanie przyswoić sobie tożsamości osób głuchych ani stać się członkiem ich społeczeństwa, ponieważ nie mają bagażu wieloletnich negatywnych doświadczeń w kontaktach z osobami słyszącymi. Ponadto nie są w stanie myśleć i rozumować jak osoba niesłysząca kulturowo.

Język migowy, migany, daktylografia

Co to jest język migowy? Klasyczny język migowy to zbiór znaków migowych wraz z własna, swoistą gramatyką. Jest to typowy język pozycyjny, w którym stosunki gramatyczne oznaczane są nie przez formy samych wyrazów, lecz za pomocą wyrazów pomocniczych, szyku i cech prozodycznych.[6] Należy pamiętać, że język migowy jest specyficzny dla danego kraju, nie jest językiem uniwersalnym, międzynarodowym. Dla zainteresowanych nauką tego sposoby komunikacji podajemy link do jednej z darmowych, dostępnych aplikacji https://migaj.eu/pl/Aplikacja-do-nauki-jezyka-migowego.

Natomiast język migany jest sztucznym miganym subkodem języka naturalnego – forma przekazu kinestetycznego wykorzystująca znaki języka migowego i gramatykę języka narodowego, występująca zawsze w połączeniu z mową lub wyraźną artykulacją. Języki migane wykorzystywane są w wielu krajach w nauczaniu dzieci niesłyszących, jako element metody oralno – migowej.[7] Język migany uwzględnia fleksję języka polskiego, czego nie ma w języku migowym.

Często stosowana, jako uzupełnienie wypowiedzi, jest daktylografia - dział języka migowego obejmujący alfabet palowy oraz znaki migowe odpowiadające pojęciom liczbowym, znakom działań arytmetycznych, niektórym mianom i wyrazom jednoliterowym oraz znakom interpunkcyjnym. Alfabet palcowy, jako element daktylografii stanowi kod manualny wykorzystywany w metodzie oralno – daktylograficznej i oralno – migowej stosowane w surdopedagogice.[8] W przeciwieństwie do języka mijanego, istnieje międzynarodowy alfabet palcowy. Poniżej zamieszam ilustrację współczesnego polskiego alfabetu palcowego[9]

Obecnie istniej wiele możliwości uczenia się daktylografii online  m.in. korzystając z tej  strony https://migaj.eu/pl/daktylografia/daktylografia/Alfabet-PJM

Klasyfikacje uszkodzeń słuchu

Istnieje wiele klasyfikacji uszkodzeń słuchu, najczęściej stosowane kryteria uwzględniają:

1. moment zadziałania czynnika powodującego wadę słuchu:
   1. wada wrodzona (czynnik uszkadzający zadziałał w okresie prenatalnym; wady dziedziczne)
   2. wada nabyta (czynnik uszkadzający zadział w życiu postnatalnym).
2. moment wystąpienia uszkodzenia słuchu z punktu widzenia możliwości opanowania języka ojczystego i mowy w sposób naturalny:[10]
3. głuchota prelingwalna – uszkodzenie wystąpiło przed opanowaniem języka, tj. do 2. – 3.  ż.;
4. głuchota perilingwalna (interlingwalna) – uszkodzenie powstało w okresie opanowywania języka, czyli w wieku 3 – 5 lat;
5. głuchota postlingwalna – gdy uszkodzenie nastąpiło po opanowaniu mowy, tj. po 5. r.ż.
6. stopień uszkodzenia słuchu: Klasyfikacja BIAP (Międzynarodowego Biura Audiofonologii)

4. miejsce uszkodzenia (część analizatora słuchowego, która uległa uszkodzeniu lub zniszczeniu)
5. zaburzenia słuchu o charakterze obwodowym, odnoszą się do samego narządu słuchu:

- uszkodzenie typu przewodzeniowego obejmuje ucho zewnętrzne lub środkowe, a więc dotyczy mechanicznego przewodzenia fali dźwiękowej; ubytek słuchu zazwyczaj nie przekracza 60 dB; najczęściej jest to wada nabyta;

- uszkodzenie typu odbiorczego dotyczy przekształcania bodźca akustycznego w impuls nerwowy; uszkodzeniu ulega ucho wewnętrzne, a rzadziej nerw słuchowy i inne drogi słuchowe; ubytek słuchu powyżej 60 dB aż do totalnej głuchoty;

- uszkodzenie typu mieszanego (przewodzeniowo-odbiorczego)

1. zaburzenie słuchu o charakterze centralnym to uszkodzenie dalszych elementów drogi słuchowej, aż do ośrodków podkorowych.
2. dodatkowe (sprzężone) uszkodzenia
   1. głuchoniewidomi;
   2. głusi z niepełnosprawnością intelektualną;
   3. głusi z niepełnosprawnością narządu ruchu i in.

Przyczyny uszkodzeń słuchu

Wyróżniamy następujące czynniki, które mogą uszkodzić narząd słuchu:[11]

1. dziedziczne:
2. dziedziczenie dominujące;
3. dziedziczenie recesywne;
4. dziedziczenie z chromosomem X.
5. działające w okresie prenatalnym
   1. zaburzenia rozwojowe płodu spowodowane chorobą wirusową matki (różyczka, grypa, opryszczka, cytomegalia), zakażeniami pasożytniczymi (toksoplazmoza), bakteryjnymi (listerioza);
   2. zatrucia lekami i innymi środkami ototoksycznymi (m.in. streptomycyna, gentamecyna, kanamecyna, neomycyna oraz chinina),
   3. zatrucie ciążowe (gestoza);
   4. niedotlenienie dziecka;
   5. schorzenia matki (np. schorzenia nerek);
   6. konflikt serologiczny między grupami krwi płodu i matki;
   7. szkodliwe warunki pracy;
   8. promieniowanie jonizujące;
   9. używki: papierosy, alkohol, narkotyki, kofeina, teina itp.;
   10. urazy psychiczne;
   11. urazy mechaniczne;
   12. urazy akustyczne
6. działające w okresie okołoporodowym:
   1. nieprawidłowy lub przedłużający się poród (ponad 12 godzin);
   2. wcześniactwo i jego konsekwencje (przebywanie w inkubatorze);
   3. waga urodzeniowa (grupa ryzyka poniżej 1600 g.);
   4. liczba punktów Apgar (0-3 - stan ciężki; 4 - grupa ryzyka);
   5. zaburzenia krążeniowe i oddechowe;
   6. brak fachowej opieki
   7. poród kleszczowy, poród przy pomocy vacum;
   8. nieprawidłowo stosowana narkoza.
7. działające w okresie poporodowym
   1. żółtaczka patologiczna szczególnie w powiązaniu z konfliktem serologicznym;
   2. zakażenia;
   3. urazy i inne uszkodzenia ototoksyczne.
8. działające w okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa
   1. zapalenia opon mózgowych o charakterze bakteryjnym;
   2. przewlekłe zapalenie ucha środkowego;
   3. toksyczne uszkodzenie nerwu słuchowego w przebiegu chorób zakaźnych (odra, płonica, koklusz, grypa, świnka);
   4. choroby o przebiegu z wysoką gorączką;
   5. leki ototoksyczne (chinina, gentamycyna);
   6. urazy mechaniczne w obrębie czaszki, psychiczne, akustyczne.
9. działające w okresie późniejszym: oprócz czynników wymienionych w punkcie 5. zaliczamy:

1. otoskleroza;
2. głuchota starcza;
3. zaburzenia ukrwienia ucha wewnętrznego.

Słowo na zakończenie

Nie zawsze mamy wpływ na funkcjonowanie naszego słuchu, ale w wielu przypadkach może uniknąć wady słuchu. Na co zwrócić uwagę?

1. Nie ignoruj pierwszych objawów problemów ze słuchem (ból ucha, osłabienie słyszenia, szumy uszne).
2. Badaj słuch!
3. Unikaj przebywania w hałasie.
4. Stosuj środki ochronne, przestrzegając BHP w pracy.
5. Jeśli musisz korzystać ze słuchawek, wybierz te „duże”, zewnątrzuszne.
6. Stosuj się do zaleceń lekarzy. Noś aparaty, jeśli trzeba!

Bibliografia

1. Eckert U., Pedagogika niesłyszących i niedosłyszących – surdopedagogika, w: Pedagogika specjalna, (red.) W. Dykcik, Wydawnictwo UAM, Poznań 1997
2. Grzegorzewska M., Pedagogika specjalna, Wydawnictwo PIPS, Warszawa 1964
3. Hoffman B., Rewalidacja niesłyszących. Podstawy postępowania pedagogicznego, PWN, Warszawa 1979
4. Perier O., Dziecko z uszkodzonym słuchem, Warszawa 1992
5. Szczepankowski B., Niesłyszący-Głusi-Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP, Warszawa 1999
6. Strona internetowa: https://www.swiat-zdrowia.pl/artykuly/jak-zadbac-o-sluch-higiena-narzadu-sluchu
7. Strona internetowa: https://migaj.eu/pl/daktylografia/daktylografia/Alfabet-PJM
8. Strona internetowa: http://www.sosw.edu.lodz.pl/Porady/porady.htm

Opracowanie – nauczyciele współorganizujący proces kształcenia w SP w Nowej Iwicznej

mgr Marzena Durołek – surdopedaog, logopeda

mgr Marta Gawin – surdopedagog, logopeda

[1] Hoffman B., Rewalidacja niesłyszących. Podstawy postępowania pedagogicznego, PWN, Warszawa 1979, s. 27

[2] M. Grzegorzewska, Pedagogika specjalna, Wydawnictwo PIPS, Warszawa 1964, s. 30

[3] U. Eckert, Pedagogika niesłyszących i niedosłyszących – surdopedagogika, w: Pedagogika specjalna, (red.) W. Dykcik, Wydawnictwo UAM, Poznań 1997, s. 150

[4] Por. B. Szczepankowski, Niesłyszący – Głusi – Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP, Warszawa 1999, s. 172 - 177

[5] O. Perier, Dziecko z uszkodzonym słuchem, Warszawa 1992, s. 18

[6] B. Szczepankowski, Niesłyszący – Głusi – Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP, Warszawa 1999, s. 384

[7] Tamże, s. 383

[8] Tamże, s. 378

[9] Tabela znaków daktylograficznych pochodzi ze strony: http://www.sosw.edu.lodz.pl/Porady/porady.htm

[10] Por. B. Szczepankowski, Niesłyszący-Głusi-Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP, Warszawa 1999, s. 38

[11] Por. Tamże, s. 74