Do jakiej szkoły, specjalnej czy ogólnodostępnej, powinien uczęszczać uczeń z wadą słuchu? Niestety, na to pytanie nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi.

Każdy uczeń z wadą słuchu (podobnie jak słyszący) jest inny, zatem i jego potrzeby edukacyjne mogą być różne. Decyzję o wyborze szkoły dla dziecka z wadą słuchu muszą podjąć jego rodzice. Jest to jeden z trudniejszych wyborów, dlatego tak istotna jest konsultacja ze specjalistami, znającymi dziecko. Nie każde dziecko z wadą słuchu musi uczęszczać do szkoły specjalnej, i nie każde sprosta wymaganiom szkoły masowej. Należy uwzględnić różnorodne okoliczności.

 Szkół specjalnych dla dzieci niesłyszących lub słabosłyszących jest niewiele, a nawet placówki integracyjne nie znajdują się we wszystkich miastach ani w każdej wsi. Rodzice dzieci z wadą słuchu często muszą rozważyć: czy wysłać swoje dziecko do odległej placówki szkolno-wychowawczej, co wiąże się z zamieszkaniem w internacie i minimum tygodniową rozłąką z najbliższymi, czy zapisać do najbliższej szkoły ogólnodostępnej?

Zaletami szkoły specjalnej są: odpowiednie warunki lokalowe, środki dydaktyczne a przede wszytki profesjonalna kadra dydaktyczna, szereg specjalistów oraz otoczenie osób niesłyszących (mających podobne problemy). Wadami takiej placówki są: segregacja od środowiska osób słyszących oraz rozłąka z rodziną. Taka separacja z najbliższymi jest szczególnie trudna dla małego dziecka (często już pięcio-, sześcioletniego) i jego opiekunów. Zaletami szkoły masowej w miejscu zamieszkania niewątpliwie są: przebywanie w domu rodzinnym, możliwość codziennych kontaktów z kolegami z najbliższego otoczenia, nawiązywanie przyjaźni (niedopuszczenie do wyobcowania dziecka z miejsca zamieszkania), intensywna stymulacja językowa, poprzez codzienne kontakty społeczne ze słyszącymi rówieśnikami oraz intensywne rozwijanie kompetencji językowych, dzięki realizacji zadań szkolny przygotowanych zmyślą od dzieciach w normie słuchowej.

Zatem jaka powinna być szkoła ogólnodostępna, aby mogła zastąpić uczniom z wadą słuchu profesjonalizm szkoły specjalnej? Na to pytanie postaramy się odpowiedzieć w niniejszym artykule. Zaczniemy od wyjaśnienia, kim jest uczeń z wadą słuchu? Jakie ma możliwości a jakie potrzeby?

Kim są uczniowie z wadą słuchu?

Istnieje wiele definicji osoby z wadą słuchu w zależności od przyczyny, rodzaju lub stopnia uszkodzenia słuchu. Dla nauczyciela najważniejszy jest stopień ubytku słuchu, ponieważ od tego przede wszystkim zależy to, jak uczeń słyszy.

Powszechnie stosowaną klasyfikację stopni uszkodzeń słuchu opracowało Międzynarodowe Biuro Audiofonologii (BIAP).  Autorzy wyróżniają 4 stopnie uszkodzenia słuchu:

• Lekki – próg słyszenie między 21 a 40 dB
• Umiarkowany (średni) – próg słyszenia między 41 a 70 dB
• Znaczny (poważny) – próg słyszenia między 71 a 90 dB
• Głęboki – próg słyszenia od 91 dB

Jak należy interpretować ten podział, odnosząc go do potrzeb i możliwości ucznia z wadą słuch, przedstawiam w tabeli nr 1. Zestawienie trudności wynikających z wady słuchu[1]

Tabela nr 1. Zestawienie trudności wynikających z wady słuchu

Informacje o tym, jaką wadę słuchu ma uczeń należy uzyskać od rodziców dziecka, na podstawie wyników badań audiologicznych. Każdy nauczyciel, a zwłaszcza wychowawca, powinien domagać się takiej informacji od opiekunów dziecka. Drugą ważną informacją jest to, czy dziecko posiada aparaty słuchowe lub system implantu ślimakowego, być może ubytek słuchu jest na tyle mały, że dziecko nie potrzebuje protezy?!

Uczeń z wadą słuchu, który posiada aparat słuchowy (system implantu ślimakowego) powinien go nosić przez cały dzień i korzystać z niego w każdej sytuacji życiowej. Zadaniem nauczyciela jest sprawdzać czy dziecko ma aparat i czy jest on włączony. Często dzieci buntują się przeciwko noszeniu aparatu/implantu, wyłączają protezę, a nawet świadomie ją niszczą. Nauczyciel musi być na takie sytuacje wyczulony. Zawsze trzeba dociekać, co jest powodem takiego zachowania?! Może to być nadmierny hałas otoczenia lub źle zaprogramowany implant/aparat. Zbyt mała lub źle dopasowana wkładka wewnątrz ucha (w przypadku aparatu słuchowego) również powoduje znaczny dyskomfort słyszenia.

Podstawowe informacje o aparatach słuchowych i systemie implantu ślimakowego

Istnieje wiele firm produkujących różnorodne aparaty słuchowe (systemy implantu ślimakowego). Nauczyciel nie musi znać wszystkich modeli dostępnych na rynku, ale powinien umieć sprawdzić, czy proteza dziecka jest sprawna. W tym celu należy poprosić rodzica o krótką instrukcję obsługi urządzenia.

Żaden aparat słuchowy ani system implantu ślimakowego nie zastąpi normalnego słyszenia – jest to jedynie proteza, w której dziecko uczy się słyszeć! Czasem można spotkać się z opinią, iż zaaparatowanie oznacza tyle, co przywrócenie słuchu, niemalże cudowne. Nie ma nic bardziej mylnego. Każdy, kto otrzymuje protezę musi nauczyć się z nią żyć, funkcjonować przy jej pomocy. Podobnie jest z osobami z wadą słuchu. Zatem nie można wymagać od dziecka, które od kilku dni nosi aparat (ma wszczepiony implant ślimakowy), że nagle zacznie słyszeć, rozumieć dźwięki i mówić. Ponadto osoba, która wcześniej była zaaparatowana a następnie wszczepiono jej implant ślimakowy, musi się uczyć słuchania od początku!

O ile aparat działa na zasadzie wzmocnienia słuchu, tak implant ślimakowy dostarcza zupełnie innych bodźców słuchowych. Dlatego konieczny jest systematyczny trening słuchowy, w czasie którego dziecko nauczy się różnicować i rozumieć dźwięki mowy.

Do dodatkowego wzmocnieniem dźwięków, jakie odbiera dziecko przez aparat słuchowy, można zastosować system nadawczo-odbiorczy FM. Jest to bezprzewodowe urządzenie składające się z pętli (odbiornika – połączonego z aparatem ucznia) oraz z nadajnika z mikrofonem, który nosi nauczyciel. System FM zapewnia przekazywanie głosu osoby noszącej mikrofon, bez względu na odległość czy natężenie hałasu w pomieszczeniu.

Jakie warunki akustyczne powinna spełniać szkoła, aby uczeń z wadą słuchu mógł w pełni korzystać z zajęć?

Uczeń z wadą słuchu odbiera głos nauczyciela, wypowiedzi uczniów, oraz hałas panujący w klasie – dochodzący z różnych odległości. Rodzice, którzy chcieliby posłać swoje dziecko do idealnej szkoły, powinny szukać, takiej placówki, która posiada poniższe warunki:

• okna i drzwi dźwiękoszczelne – aby wytłumić niepotrzebny hałas;
• w oknach grube kotary a na podłodze miękka wykładzina;
• tablice naścienne z miękkiego materiału (ewentualnie wykładziny podłogowej) – tablice powinny być zawieszone na poziomie rozchodzenia się głosu;
• wyciszony sufit;
• cisza w otaczających pomieszczeniach.

Nie są to warunki, którym może sprostać każda szkoła. Im większy budynek, im więcej uczniów, tym trudniej uzyskać komfort słyszenia.

Praktyczne wskazówki dla nauczyciela ucznia z wadą słuchu

• osoba mówiąca powinna stać w odległości około 1,5 m od dziecka, najlepiej od strony ucha, które lepiej odbiera dźwięki;
• twarz nauczyciela powinna być zawsze widoczna – dlatego nie wolno objaśniać tematu lekcji, stojąc twarzą do tablicy, tyłem do uczniów, niewskazane jest również mówienie w czasie przemieszczania się po sali;
• twarz osoby mówiącej nie będzie dobrze widoczna, jeśli nauczyciel stanie tyłem do źródła światła (plecami do okna) lub ustawi się bezpośrednio pod źródłem światła (np. pod wiszącą lampą);
• nauczyciel powinien mówić głośno i wyraźnie – jednak nie należy nienaturalnie podnosić głosu lub krzyczeć, zakazana jest też przesadna wyrazistość artykułowania dźwięków mowy – to wszystko utrudnia odczytywanie mowy z ust;
• aby zwrócić na siebie uwagę ucznia, należy głośno go zawołać, żeby spojrzał na nauczyciela, a najlepiej podejść do niego od przodu, żeby widział osobę, która go woła;
• należy unikać zbędnego hałasu (w złych warunkach akustycznych, nawet osobie słyszącej, trudniej jest zrozumieć mowę) np. związanego ze wstawaniem uczniów do odpowiedzi;
• bardzo ważne jest odpowiednie usadzenie ucznia – najlepiej, gdy siedzi on z uczniem słyszącym, w rzędzie przy oknie, blisko tablicy (w pierwszej ławce, ewentualnie w drugiej), taka pozycja umożliwi mu wodzenie wzrokiem za nauczycielem i ewentualne zwrócenie się w kierunku innych, wypowiadających się uczniów;
• uczeń powinien mieć pozwolenie na przemieszczenie się po klasie w sytuacjach, kiedy ułatwi mu to odbiór dźwięków oraz zrozumienie przekazywanych informacji;
• zdecydowanie trudniej jest osobie z wadą słuchu odczytywać mowę z ust, jeśli kontekst wypowiedzi jest nieznany lub niezwiązany z omawianą tematyką – nauczyciel powinien powstrzymywać się od dygresji lub informować ucznia, że teraz powie coś odbiegające od tematu;
• pedagog powinien w razie potrzeby powtarzać przekazywane informacje, a nowe słowa powinny być zapisywane na tablicy;
• nowe, szczególnie trudne zagadnienia, warto przygotować i przekazać uczniowi z wyprzedzeniem, aby mógł się przygotować do lekcji oraz korzystać z zajęć w pełni;
• warto również, co pewnie czas, upewniać się, czy dziecko nadąża za tokiem lekcji, ale nigdy nie należy pytać czy rozumie, zrozumiał pytanie, temat lekcji itp., na pewno odpowie twierdząco – trzeba konstruować pytania tak, aby odpowiedź wymagała rozwinięcia a nie samego potwierdzenia;
• należy zwrócić uwagę, na jakość notatek sporządzanych przez ucznia, często konieczna będzie pomoc, również w tym zakresie; nieocenionym wsparciem jest kolega/koleżanka z ławki lub nauczyciel współorganizujący proces kształcenia;
• konieczna jest aktywizacja ucznia w czasie zajęć, trzeba zachęcać go do wypowiadania się i brania czynnego udziału w lekcji, nie wolno całego ciężaru nauki zrzucić na pracę własną dziecka w domu;
• uczniowie słyszący powinni: zostać zapoznani z istotą niepełnosprawności związanej z ubytkiem słuchu, znać konsekwencje upośledzenia tego zmysłu, wiedzieć, czym jest aparat słuchowy, jak działa, dlaczego czasem „piszczy”? itp., pozwoli to na nawiązanie pozytywnych relacji w klasie;
• w sytuacjach odtrącenia ucznia przez grupę klasową, wychowawca powinien ustalić, co jest przyczyną takiego stanu i, oczywiście, postarać się rozwiązać problem;
• wszelkie dyskusje w klasie należy organizować w kręgu tak, aby uczeń mógł widzieć twarze wszystkich osób, nauczyciel powinien wówczas siedzieć naprzeciwko dziecka z wadą słuchu;
• podstawową formą pracy powinna być praca w grupach, które często zmieniają swój skład personalny;
• na lekcjach najważniejsza jest zasada poglądowości, nauczyciel powinien starać się wszelkie treści wspierać wizualizacją;
• niezwykle istotą kwestią jest współpraca nauczyciela z opiekunami dziecka oraz całym zespołem specjalistów (logopedą, surdopedagogiem i in.) czuwających nad wspomaganiem rozwoju dziecka;
• pedagog powinien wykorzystywać każdą możliwość do indywidualnej pracy z uczniem np. w czasie zajęć kompensacyjno-wyrównawczych, które w szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych można organizować nawet dla jednego ucznia, w wymiarze kilku godzin tygodniowo.

Problem oceniania i stawiania wymagań

Każdy nauczyciel stanie przed problemem sprawiedliwej oceny osiągnięć ucznia z wadą słuch oraz stawiania mu wymagań na miarę jego możliwości. Należy wziąć pod uwagę, że:

• nadmierne wymagania wywołują stres i mogą prowadzić do zaburzeń emocjonalnych, zniechęcenia do szkoły itp.;
• zbyt niskie wymagania, prowadzą do biernej postawy ucznia, albo nawet do postawy roszczeniowej – uczeń będzie przekonany, że nie musi nic robić a i tak zaliczy przedmiot;
• trudności w nauce mogą bezpośrednio wynikać z wady słuchu dziecka np. uczeń będzie miał problemy z pisaniem ze słuchu, błędy popełniane w czasie dyktand mogą, zatem wynikać z samej niepełnosprawności a nie z nieznajomości zasad ortografii;
• podobnie jak wśród dzieci słyszących tak i pośród niesłyszących są dzieci mniej lub bardziej inteligentne;
• uczeń z wadą słuchu to taki sam uczeń jak jego rówieśnicy, dlatego wymagania powinny być dostosowane do jego możliwości!

10 podstawowych zasad myślenia i postępowania nauczyciela dziecka z wadą słuchu[2], które stanowią doskonałe podsumowanie niniejszego artykułu:

1. Jestem dobrym i mądrym nauczycielem. Moja wiedza i kompetencje pedagogiczne pozwalają mi (umożliwiają mi) dobrze nauczać dziecko z wadą słuchu. Praca ta może stać się dla mnie źródłem wielkiej satysfakcji osobistej i zawodowej.
2. Dziecko z wadą słuchu czuje i myśli tak, jak każde inne normalnie słyszące i mówiące dziecko. Nauka razem z rówieśnikami daje mu możliwość pełnego rozwoju społecznego, intelektualnego i psychicznego.
3. Moja praca jest skuteczna, gdyż współpracuję z rodzicami dziecka i specjalistami zajmującymi się rehabilitacją dzieci z wadami słuchu. Wiem, że wątpliwości i trudności są nieodłącznym składnikiem twórczego działania.
4. Wiem i pamiętam, że dziecko z wadą słuchu ma nieograniczone możliwości rozwoju intelektualnego i ode mnie zależy, czy dam mu na to szansę.
5. Im częściej będę rozmawiać z dzieckiem z wadą słuchu, tym większe mamy obydwoje szanse na wzajemnie rozumienie się i uczenie.
6. Wiem, że aparaty słuchowe (implanty itp.) są tylko doskonałymi protezami – nigdy nie uniemożliwiają pełnego słyszenia.
7. Zawsze pamiętam, aby moja twarz była wyraźnie widoczna dla dziecka, a w czasie rozmowy z nim odległość między nami nie przekraczała 1,5 metra.
8. Pamiętam, że hałas skutecznie zniekształca i tłumi dźwięki mowy, unikam, więc przekazywania nowych i ważnych wiadomości w złych warunkach akustycznych.
9. Zdaję sobie sprawę, że słuchanie jest dla dziecka z wadą słuchu czynnością wymagającą wzmożonej koncentracji uwagi. Normalną konsekwencją tego jest jego szybsze i większe zmęczenie oraz wzmożona podatność na stres.
10. Wiem, że jestem znaczącą osobą w życiu mojego ucznia. Każda moja pochwała i dostrzeżenie jego wysiłku sprawiają mu ogromną radość i zachęcają do dalszej nauki.

Zasada 11. Zawsze mogę zwrócić się o pomoc do nauczyciela współorganizującego kształcenie![3]

Bibliografia

1. Butryn, T. Hulbój, M. Kowalska, T. Podziemska, Mój uczeń nie słyszy. Poradnik dla nauczycieli szkół ogólnodostępnych, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2001,
2. Buryn, T. Podziemska, Podstawowe wiadomości o wadach słuchu, urządzeniach wspomagających słyszenie i o odczytywaniu z ust, w: U. Buryn, T. Hulboj, M. Kowalska, T. Podziemska, B. Rychlińska, Uczeń z wadą słuchu chce zrozumieć świat. Poradnik dla nauczycieli ogólnodostępnych szkół ponadpodstawowych, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2005
3. Kobosko, J. Kosmalowa, Dzieci z uszkodzonym słuchem, Seria ONE SĄ WŚRÓD NAS, Wydawnictwo Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne, Warszawa 2005

Opracowanie – nauczyciele współorganizujący proces kształcenia w SP w Nowej Iwicznej

mgr Marzena Durołek – surdopedaog, logopeda

mgr Marta Gawin – surdopedagog, logopeda

[1] U. Buryn, T. Podziemska, Podstawowe wiadomości o wadach słuchu, urządzeniach wspomagających słyszenie i o odczytywaniu z ust, w: U. Buryn, T. Hulboj, M. Kowalska, T. Podziemska, B. Rychlińska, Uczeń z wadą słuchu chce zrozumieć świat. Poradnik dla nauczycieli ogólnodostępnych szkół ponadpodstawowych, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2005, s. 16 – 18

[2] U. Buryn, T. Hulboj, M. Kowalska, T. Podziemska, Mój uczeń nie słyszy. Poradnik dla nauczycieli szkół ogólnodostępnych, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2001, s. 119

[3] Zasada dodana przez autorów artykułu.